نویسنده: جواد کیهانی

اختیار معامله (Option) یکی از ابزارهای مالی پیشرفته است که به معامله‌گران و سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد تا ریسک‌های خود را مدیریت کرده و از نوسانات بازار بهره‌برداری کنند. با اینکه این ابزار در بورس‌های بین‌المللی بسیار متداول است، اما در سال‌های اخیر نیز در بورس ایران رواج پیدا کرده و به یکی از ابزارهای مورد توجه معامله‌گران تبدیل شده است.

اختیار معامله نوعی قرارداد است که به دارنده آن این حق را می‌دهد تا دارایی خاصی را با قیمتی مشخص که به آن «قیمت اعمال» گفته می‌شود و با تاریخی مشخص برای اجرای قرارداد که به آن «تاریخ سررسید» می‌گویند، بخرد یا بفروشد. فروشنده قرارداد اختیار تعهد دارد در صورت تمایل دارنده (خریدار) قرارداد برای اعمال، در طرف دیگر معامله که خرید یا فروش است، قرار گیرد. این حق در ازای دریافت مبلغی توافقی (پریمیوم) توسط فروشنده‌ی قرارداد به خریدار قرارداد داده می‌شود. مبلغ پریمیوم همان قیمت قراردادهای اختیار است که در بازار و به وسیله‌ی مکانیزم عرضه و تقاضا بین خریدارها و فروشنده‌ها تعیین می‌گردد.

انواع قرارداد اختیار:

اختیار خرید:

هنگامی که خریدار قرارداد اختیارخرید هستید، مالکیت این قرارداد، حق (و نه اجبار) خرید سهام خاصی را با قیمتی مشخص به ازای هر سهم و در روز سررسید به شما می‌دهد. اگر اختیارخرید را می‌فروشید، تعهد دارید در صورت تمایل خریدار قرارداد به خرید سهام به قیمت اعمال، آن سهام را با همان قیمت مشخص‌شده به ازای هر سهم و در روز سررسید به او بفروشید.

اختیار فروش:

با خرید اختیارفروش، مالکیت این قرارداد، حق (و نه اجبار) فروش سهام خاصی را با قیمتی مشخص به ازای هر سهم و در روز سررسید را به شما می‌دهد. فروشنده اختیارفروش، تعهد دارد در صورت تمایل خریدار قرارداد به فروش سهام به قیمت اعمال، آن سهام را با همان قیمت به ازای هر سهم و در روز سررسید از او بخرد.

اعمال چیست:

در معاملات اختیار، اعمال به استفاده از حقی گفته می‌شود که قرارداد اختیار به خریدار آن اعطا می‌کند. این حق به خریدار اختیارخرید امکان می‌دهد تا در زمان سررسید قرارداد، تعداد مشخصی سهم از سهام پایه را به ازای یک قیمت مشخص برای هر سهم (قیمت اعمال) خریداری نماید. همچنین، خریدار اختیارفروش حق دارد تا در زمان سررسید قرارداد، تعداد مشخصی سهم از سهام پایه را به ازای قیمت مشخص برای هر سهم (قیمت اعمال) به فروش برساند.

دارایی پایه چیست؟

دارایی پایه (Underlying Asset) به دارایی‌ای گفته می‌شود که اختیار معامله بر اساس آن تنظیم شده است. این دارایی می‌تواند شامل سهام، کالاها، شاخص‌های بورس، ارزها و حتی اوراق قرضه باشد. در واقع، دارایی پایه همان دارایی‌ای است که خریدار اختیار معامله حق دارد آن را خریداری کند یا بفروشد. برای مثال، اگر شما یک اختیار خرید سهام شرکت X را داشته باشید، سهام شرکت X دارایی پایه شما خواهد بود. قیمت و نوسانات این دارایی پایه تأثیر مستقیم بر ارزش اختیار معامله شما دارند.

اجزای کلیدی قرارداد اختیار:

قیمت اعمال (قیمت سررسید):

قیمت اعمال، قیمتی از پیش تعیین شده به ازای هر سهم است که بر اساس قرارداد اختیار، سهام با آن قیمت قابل خرید یا فروش است. به قیمت اعمال، قیمت سررسید نیز می‌گویند.

تاریخ اعمال (تاریخ سررسید):

تاریخ اعمال، به آخرین روزی گفته می‌شود که قرارداد اختیار اعتبار دارد و پس از آن منقضی شده و دیگر قابل معامله یا اعمال نیست.

پریمیوم:

هزینه‌ای که خریدار اختیار به فروشنده پرداخت می‌کند تا اختیار را دریافت کند.

مثال برای اختیار خرید (Call Option)

خرید اختیار خرید:

فرض کنید سهام شرکت الف در حال حاضر با قیمت ۱۰۰۰ تومان معامله می‌شود. شما پیش‌بینی می‌کنید که قیمت این سهم در ماه آینده افزایش خواهد یافت. بنابراین، یک قرارداد اختیار خرید با قیمت اعمال ۱۱۰۰ تومان و تاریخ سررسید یک ماه بعد را با پرداخت پریمیوم ۵۰ تومان به ازای هر سهم خریداری می‌کنید.

• سناریو ۱ (قیمت سهم به بیش از 1100 تومان افزایش می‌یابد): اگر در تاریخ سررسید، قیمت سهم به ۱۲۵۰ تومان برسد، شما می‌توانید اختیار خود را اعمال کنید. با این کار، سهام را به قیمت ۱۱۰۰ تومان خریداری کرده و در بازار به قیمت ۱۲۵۰ تومان بفروشید. سود شما به ازای هر سهم برابر است با:

   

  سود = (قیمت بازار - قیمت اعمال) - پریمیوم = (۱۲۵۰ - ۱۱۰۰) - ۵۰ = ۱۰۰ تومان

   

• سناریو ۲ (قیمت سهم به 1100 تومان نرسد): اگر قیمت سهم در تاریخ سررسید به بیش از 1100 تومان نرسد، اعمال اختیار منطقی نیست زیرا قیمت بازار کمتر از قیمت اعمال است. در این حالت، شما از اختیار خود استفاده نمی‌کنید و فقط پریمیوم پرداختی (۵۰ تومان به ازای هر سهم) را از دست می‌دهید.

فروش اختیار خرید:

شما مالک ۱۰۰۰ سهم از شرکت الف هستید و قیمت فعلی سهم ۱۰۰۰ تومان است. با پیش‌بینی اینکه قیمت سهم در کوتاه‌مدت افزایش قابل توجهی نخواهد داشت، تصمیم می‌گیرید اختیار خرید با قیمت اعمال ۱۱۰۰ تومان و تاریخ سررسید یک ماهه را به خریدار بفروشید و به ازای آن پریمیوم ۵۰ تومان دریافت کنید.

• سناریو ۱ (قیمت سهم در زمان سررسید کمتر از 1100 تومان): اگر در تاریخ سررسید قیمت سهم کمتر از ۱۱۰۰ تومان باشد، خریدار از اختیار خود استفاده نمی‌کند و شما پریمیوم ۵۰ تومان را به عنوان سود نگه می‌دارید.

• سناریو ۲ (قیمت سهم در زمان سررسید بیش از 1100 تومان): اگر قیمت سهم به ۱۲۵۰ تومان برسد، خریدار احتمالاً اختیار را اعمال می‌کند و شما باید سهام را به قیمت ۱۱۰۰ تومان به او بفروشید. در این حالت شما به اندازه‌ی اختلاف قیمت بازار سهام و قیمت اعمال ضرر می‌کنید، اما پریمیوم دریافت‌شده بخشی از زیان شما را جبران می‌کند.

  ضرر= (قیمت بازار - قیمت اعمال) - پریمیوم دریافتی = (۱۲۵۰ - ۱۱۰۰) - ۵۰ = ۱۰۰ تومان

مثال برای اختیار فروش (Put Option)

خرید اختیار فروش:

فرض کنید سهام شرکت ب در حال حاضر با قیمت ۲۰۰۰ تومان معامله می‌شود. شما انتظار دارید که قیمت این سهم در ماه آینده کاهش یابد. بنابراین، یک قرارداد اختیار فروش با قیمت اعمال ۱۹۰۰ تومان و تاریخ سررسید یک ماه بعد را با پرداخت پریمیوم ۶۰ تومان به ازای هر سهم خریداری می‌کنید.

• سناریو ۱ (قیمت سهم به کمتر از قیمت اعمال کاهش می‌یابد): اگر در تاریخ سررسید قیمت سهم به ۱۷۰۰ تومان کاهش یابد، شما می‌توانید اختیار خود را اعمال کنید. با این کار، سهم را به قیمت بازار (۱۷۰۰ تومان) خریداری کرده و به قیمت اعمال (۱۹۰۰ تومان) به فروشنده اختیار بفروشید. سود شما به ازای هر سهم برابر است با:

   

  سود = (قیمت اعمال - قیمت بازار) - پریمیوم پرداختی = (۱۹۰۰ - ۱۷۰۰) - ۶۰ = ۱۴۰ تومان

   

• سناریو ۲ (قیمت سهم به کمتر از قیمت اعمال کاهش نمی‌یابد): اگر قیمت سهم به ۱۹۵۰ تومان برسد، اعمال اختیار منطقی نیست زیرا قیمت بازار بالاتر از قیمت اعمال است. در این حالت، شما فقط پریمیوم پرداختی (۶۰ تومان) را از دست می‌دهید.

فروش اختیار فروش:

شما معتقدید که قیمت سهام شرکت ب در کوتاه‌مدت کاهش نخواهد یافت یا حتی افزایش می‌یابد. بنابراین، یک قرارداد اختیار فروش با قیمت اعمال ۱۹۰۰ تومان و تاریخ سررسید یک ماهه را به خریدار می‌فروشید و پریمیوم ۶۰ تومان به ازای هر سهم دریافت می‌کنید.

• سناریو ۱ (قیمت سهم بالاتر از قیمت اعمال باقی می‌ماند): اگر در تاریخ سررسید قیمت سهم بیشتر از ۱۹۰۰ تومان باشد، خریدار از اختیار خود استفاده نمی‌کند و شما پریمیوم ۶۰ تومان را به عنوان سود نگه می‌دارید.

• سناریو ۲ (قیمت سهم کاهش می‌یابد): اگر قیمت سهم به ۱۷۰۰ تومان کاهش یابد، خریدار اختیار خود را اعمال می‌کند و شما مجبورید سهم را به قیمت ۱۹۰۰ تومان از او بخرید، در حالی که قیمت بازار ۱۷۰۰ تومان است. زیان شما به ازای هر سهم برابر است با:

   

  زیان = (قیمت اعمال - قیمت بازار) - پریمیوم دریافتی = (۱۹۰۰ - ۱۷۰۰) - ۶۰ = ۱۴۰ تومان

در بورس ایران قراردادهای اختیار معامله با ساختار زیر نمایش داده می‌شوند.

حرف اول نماد نشان دهنده‌ی نوع قرارداد اختیار است. «ض» به معنای قرارداد اختیار خرید و «ط» به معنای قرارداد اختیار فروش می باشد.

حروف بعدی اختصاری از نام نماد دارایی پایه می‌باشند. مانند: «خود» برای خودرو و «هرم» برای اهرم. 

عدد نوشته شده در مقابل نماد نیز نمایانگر ماه سررسید و شماره‌ی قرارداد است. معمولا قراردادها بر اساس قیمت اعمال و از قیمت کم به زیاد شماره‌گذاری می‌شوند و در زمان اعمال نیز قرارداد ها با همین ترتیب اعمال می‌شوند.

مزایا و معایب استفاده از اختیار معامله

مزایا:

مدیریت ریسک: اختیار معامله‌ها به معامله‌گران این امکان را می‌دهند که ریسک‌های خود را مدیریت کرده و در برابر نوسانات بازار از دارایی خود بهتر محافظت کنند.

بازاری دوطرفه: با استفاده از اختیار معامله، می‌توانید از افزایش یا کاهش قیمت‌ها سود کسب کنید. این مزیت به خصوص در بورس ایران که یک بازار یک طرف به شمار می‌رود و امکان گرفتن موقعیت فروش بر روی سهام در آن وجود ندارد یکی از مزایای کلیدی و مهم اختیارها به حساب می‌آید. 

استفاده از اهرم و سرمایه‌گذاری با هزینه کمتر: به دلیل پرداخت پریمیوم، معامله‌گران می‌توانند با هزینه کمتر از فرصت‌های بازار بهره‌برداری کنند و یا از قابلیت اهرم بر روی سرمایه خود استفاده کنند که باعث می‌شود بازدهی آن‌ها نسبت به سرمایه گذاری عادی در سهام دارای ضریب شود.

معایب:

ریسک بالاتر: این نکته را نباید فراموش کرد که استفاده از اهرم قراردادهای اختیار میتواند همچون یک شمشیر دولبه عمل کند و به همان نسبت که موجب افزایش سودآوری شود باعث به وجود آمدن زیان‌ بیشتر گردد. اگر پیش‌بینی شما نادرست باشد، حتی ممکن است کل پریمیوم پرداختی را از دست بدهید.

پیچیدگی: معاملات اختیار ممکن است پیچیده‌تر از معاملات سهام باشند و نیاز به دانش و تجربه بیشتری داشته باشند.

نتیجه‌گیری

اختیار معامله ابزاری قدرتمند و چندکاره است که به معامله‌گران و سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد تا استراتژی‌های پیچیده‌ای را برای مدیریت ریسک و بهره‌برداری از نوسانات بازار اجرا کنند. با این حال، استفاده از این ابزار نیازمند دانش و تجربه کافی است. اگر به تازگی وارد دنیای معاملات اختیار شده‌اید، توصیه می‌شود که ابتدا با مبانی و اصول این ابزار آشنا شوید و سپس با مبالغ کم وارد بازار شوید تا ریسک‌های خود را کاهش دهید.